Ορθοπαιδική ή ορθοπεδική;

Είναι θλιβερό να διαπιστώνει κανείς πόσο παράλογα είναι τα επιχειρήματα αυτών που υποστηρίζουν τη γραφή ορθοπεδική ως ετυμολογική.

Ο Φωκίων Τοπάλης, υποστράτηγος ε.α.-φιλόλογος από τη Θεσσαλονίκη, σε επιστολή του στο Βήμακαι την Καθημερινή γράφει:

«Ο όρος αυτός ως ιατρική ειδικότητα εισήχθη στη χώρα μας περί το τέλος της δεκαετίας 1950, ως "ορθοπεδική".

»Αιφνιδίως τα τελευταία χρόνια, με πρωτοβουλία ιατρών που μετεκπαιδεύθηκαν στην Αγγλία, προέκυψε μιμητικά ο όρος: "ορθοπαιδική". Λέγεται ότι το 1741 ο Γάλλος ιατρός Νικολά Αντρί, καθηγητής του Πανεπιστημίου των Παρισίων, έπλασε τον ανωτέρω όρο επειδή θεράπευε παιδιά με δυσπλασίες. Ο όρος στη Γαλλική αποδίδεται ως orthopédie ή orthopédique και στην Αγγλική ως orthopaedics (με τη δίφθογγο ae, λόγω ανάγκης σωστής προφοράς). Αν δεχθούμε όμως το νέο αυτό κατασκεύασμα, το οποίο διευρύνεται στις πινακίδες όλο και περισσοτέρων ιατρών στη χώρα μας θα έπρεπε συνεκδοχικά να δεχθούμε και τον όρο "ορθογεροντική"(!), διότι ανάγκη συνδρομής της ειδικότητας αυτής έχουν και ενήλικες και ιδιαίτερα γέροντες.

»Τα περισσότερα σοβαρά λεξικά και οι εγκυκλοπαίδειες της γλώσσας μας, με προεξάρχον το λεξικό του αειμνήστου καθηγητού της Φιλοσοφικής Σχολής των Πανεπιστημίων Θεσσαλονίκης και Αθηνών και ακαδημαϊκού Ιωάννη Σταματάκου, αναγράφουν τον όρο ως «Ορθοπεδική».

»Η ετυμολογία του: ορθός + πέδον (το πέδον = το έδαφος (από όπου και κράσπεδον,δάπεδον, πεδίον, πους κ.λπ.). Έτσι αποδίδεται σωστά η έννοια της λέξης, σημαίνουσας: "επανορθώνω ή αποκαθιστώ φυσικές ή επίκτητες σωματικές δυσπλασίες"».

Το επιχείρημα του Φ.Τ. σχετικά με την ορθογεροντική δεν στέκει. Στην προκειμένη περίπτωση ο επιστολογράφος συγχέει την τωρινή με την αρχική σημασία του όρου. Η σημερινή του σημασία δεν περιορίζεται σε παιδιά, σε αντίθεση με την πρώτη σημασία του. Ο Φ.Τ. προφανώς δεν έχει συνειδητοποιήσει ότι η ετυμολογική γραφή μιας λέξης μπορεί να βασίζεται στην αρχική της σημασία. Πράγματι, η γραφή ορθοπαιδική οφείλεται στη σημασία που είχε ο όρος στην αρχή. Το επιχείρημα του Φ.Τ. θα ήταν λογικό, μόνο αν επιλέγαμε τη γραφή ορθοπαιδική, για να αναφερθούμε σε μια ειδικότητα που σήμερα αφορά μόνο παιδιά. Σύμφωνα με τα προαναφερθέντα όμως, κάτι τέτοιο δεν ισχύει.

Επίσης, δεν μας ενδιαφέρει τι γράφουν «τα περισσότερα λεξικά», όταν το θέμα που μας απασχολεί είναι η ετυμολογική βάση μιας γραφής. Ακόμη και κανένα λεξικό να μην καταγράφει έναν τύπο στην κεφαλή του λήμματος, δεν αποκλείεται αυτός ο τύπος να είναι ετυμολογικά βάσιμος (αλλά να μην καταγράφεται λ.χ. γιατί δεν είναι ο συνηθέστερος ή γιατί δεν χρησιμοποιείται καθόλου).

Το Λεξικὸν τῆς Νέας Ἑλληνικῆς του Ιωάννη Σταματάκου, το οποίο εκδόθηκε στη δεκαετία του '50 (α' τόμος: 1952, β' τόμος: 1953, γ' τόμος: 1955), πράγματι γράφει ορθοπεδική. Αξίζει να σημειωθεί ότι τα λήμματα ορθοπεδική και ορθοπεδικός του νεοελληνικού λεξικού Σταματάκου δεν περιλαμβάνουν ετυμολογικές πληροφορίες και ότι σε αυτά δεν εξηγείται με ποιο κριτήριο έχουν επιλεγεί οι γραφές μεε. Και πάντως ο Σταματάκος δεν δικαιολογεί ετυμολογικά το ε στην ορθοπεδική και τον ορθοπεδικό.

Ακόμη, είναι αξιοσημείωτο ότι ένα μόνο σύγχρονο λεξικό της Νέας Ελληνικής -τουλάχιστον από όσα γνωρίζω- δικαιολογεί ετυμολογικά το ε του ορθοπεδικός. Πρόκειται για το Μείζον Ελληνικό Λεξικό Τεγόπουλου-Φυτράκη (βλ. λ.χ. τη δεύτερη έκδοση, του 1999), το οποίο ερμηνεύει ετυμολογικά τοορθοπεδικός από το «ορθός και πέδον (= έδαφος)». Η ετυμολογική αυτή εξήγηση είναι αβάσιμη· δεν υπάρχει κανένα στοιχείο που να τη στηρίζει. Ο Φ.Τ. στην επιστολή του μεταφέρει ή επαναλαμβάνει την ετυμολογία αυτή και φυσικά κάνει λάθος και αυτός.

Η ετυμολογία του όρου ορθοπαιδική εξηγείται σωστά -και αναλυτικά- σε πλαισιωμένο σχόλιο μετά το λήμμα ορθοπαιδικός / ορθοπεδικός του λεξικού Μπαμπινιώτη. 

Από λεξικογραφική σκοπιά μάλιστα, καλό θα ήταν το αντίστοιχο λήμμα ενός νεοελληνικού λεξικού να περιλαμβάνει και τις δύο γραφές, ορθοπαιδική και ορθοπεδική, με το σκεπτικό ότι το λήμμα ενός λεξικού αντανακλά τη γλωσσική πραγματικότητα. Εφόσον πράγματι χρησιμοποιούνται παράλληλα και οι δύο γραφές της συγκεκριμένης λέξης, καλό θα είναι να καταγράφονται και οι δύο και ακόμη καλύτερα να εξηγείται ότι βασίζονται σε κριτήρια (στο ετυμολογικό κριτήριο η μία, στο κριτήριο της χρήσης η άλλη). 

Σχετικοί σύνδεσμοι:

1) To a με umlaut στην Ορθοπαιδική 

2) Λογικές ακροβασίες 

3) Και πάλι για τη λέξη ορθοπαιδική

ΠΡΟΣΘΗΚΗ (19/3/2013)

Επισκέφθηκα αυτήν εδώ την ιστοσελίδα και διαπίστωσα ότι πρόκειται για ένα ακόμη διάτρητο κείμενο σχετικά με την ετυμολογία και τη γραφή της ορθοπαιδικής. Ο συντάκτης του άρθρου γράφει στην αρχή:

«Η σωστή και αποδεκτή στην ελληνική γλώσσα γραφή της λέξης “ΟΡΘΟΠΕΔΙΚΗ” είναι με “Ε” και όχι με “ΑΙ” ως “ΟΡΘΟΠΑΙΔΙΚΗ” γιατί οι ΟΡΘΟΠΕΔΙΚΟΙ γιατροί δεν είναι “ΠΑΙΔΙΚΟΊ”, δεν είναι “ΠΑΙΔΙΑ”, δεν είναι “Μόνον για ΠΑΙΔΙΑ” και η σύγχρονη ειδικότητα της ΟΡΘΟΠΕΔΙΚΗΣ δεν είναι “ΒΙΒΛΙΟ με οδηγίες για ΠΑΙΔΙΑ”... Άλλη η γαλλική ερμηνεία και ετυμολογία της γαλλικής λέξης “ORTHOPEDIE” σχετική με ένα “Βιβλίο για πρόληψη παραμορφώσεων στα παιδιά” που γράφτηκε από τον γάλλο γιατρό Nicolas Andry το 1741 με τίτλο «Traite [sic] d’orthopédie ou l’art de prevenir [sic] et corriger dans les enfants les difformités du corps» δηλαδή «Πραγματεία περί ορθοπαιδείας ή τέχνη της προλήψεως και διορθώσεως των σωματικών παραμορφώσεων στα παιδιά» και άλλη η ιστορία και η ετυμολογία της ελληνικής λέξης "ΟΡΘΟΠΕΔΙΚΉ" που έχει αρχαιο-ελληνικές ρίζες και είναι η άμεσα παράγωγη λέξη του αρχαιοελληνικού ρήματος “ΟΡΘΟΠΕΔΩ” που σχηματίσθηκε από τις ελληνικές λέξεις “ΟΡΘΟΣ” (Ίσιος) και “ΠΕΔΩ” (Δένω, εμποδίζω, δεσμεύω)».

Τα έχουμε πει χίλιες φορές. Η σύγχρονη ορθοπαιδική δεν αφορά μόνο παιδιά, αλλά από εκεί ξεκίνησε και αυτό αντανακλά η γραφή με αι.

Όχι, δεν είναι άλλη η ετυμολογική προέλευση της γαλλικής και άλλη της ελληνικής λέξης. Δεν υπήρχε ελληνική λέξη ορθοπεδική πριν από τον Andry, η οποία μάλιστα να έχει αρχαιοελληνικές ρίζες. Δεν υπάρχει κανένα στοιχείο που να οδηγεί σε ετυμολογική σύνδεση του όρου ορθοπαιδική με τύπους όπως ορθοπεδώ ή πεδώ.

Ο αρθρογράφος για λόγους εντυπώσεων παραθέτει ένα κείμενο υπό τον τίτλο  «ΑΠΟΨΕΙΣ ΣΥΓΧΡΟΝΩΝ ΕΙΔΙΚΩΝ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΩΝ ( Προσωπική επικοινωνία, Φεβρ. 2013)». Λες και ο Α.-Φ. Χριστίδης π.χ., που ήταν υπέρ της γραφής ορθοπαιδική και δήλωνε κατηγορηματικά ότι η ορθοπαιδική δεν συνδέεται με την πέδη, δεν ήταν ειδικός γλωσσολόγος! (βλ. παρακάτω, το προτελευταίο σχόλιο) Και σύγχρονος, προσθέτω. Απεβίωσε το 2004, άρα θεωρείται ένας από τους σύγχρονους γλωσσολόγους. Ποιο είναι όμως το μεμπτό στην προκειμένη περίπτωση; Ο αρθρογράφος όλως τυχαίως παραλείπει να αναφέρει ποιο ήταν το ερώτημα, τι ρώτησε τους «σύγχρονους ειδικούς γλωσσολόγους». Τους ρώτησε ποια είναι η ετυμολογία της λέξης ή πώς προτιμούν οι ίδιοι να γράφεται; Είναι γνωστό ότι η ετυμολογική ορθογραφία δεν εφαρμόζεται απαρέγκλιτα, γιατί αλλιώς θα γράφαμε λ.χ. αγώρι αντί αγόρι. Το ερώτημα προς τον αρθρογράφο είναι απλό: Ποιος σύγχρονος ειδικός γλωσσολόγος υποστηρίζει τεκμηριωμένα ότι η ορθοπαιδική συνδέεται ετυμολογικά με την πέδη ή τοορθοποδώ; Ετυμολογικά! Άλλο θέμα πώς θα γραφεί η λέξη.

ΠΡΟΣΘΗΚΗ (21/3/2013)

Διαβάζουμε αμέσως παρακάτω:

«Οι ομόρριζες με την “ΟΡΘΟΠΕΔΙΚΉ” ελληνικές λέξεις προϋπήρχαν του γάλλου γιατρού Andry και αυτό φαίνεται ότι δεν το γνώριζε ή δεν το έλαβε υπόψη του όταν συνέθεσε την λέξη “ORTHOPEDIE”, από το “ΟΡΘΟΣ” και “ΠΑΙΔΙΟΝ”». 

Ας του εξηγήσει κάποιος ότι ελληνικές λέξεις όπως ορθοποδώ, ορθοπεδώ, πέδη κ.λπ. δενείναι ομόρριζες με την ορθοπαιδική, όπως και αν γραφεί η λέξη. Είναι σαφές ότι στη δημιουργία του όρου δεν εμπλέκεται κάποιος τύπος που να δικαιολογεί το ε με ετυμολογικά κριτήρια. Ας γράψει τη λέξη με ε, αλλά θα πρόκειται για απλοποιημένη γραφή. Όχι και να μας πληροφορεί ότι υπάρχουν «ετυμολογικά στοιχεία υπέρ της γραφής με ε που περιλαμβάνονται σε αρχαιοελληνικά κείμενα»! Δεν είναι ομόρριζα με τον επίμαχο όρο ταορθόπους, ορθοποδούσιν, ορθοπεδώ και ορθοποδώ. 

Πηγή: http://periglwssio.blogspot.gr/2009/07/blog-post.html